9+
1
Geographic Solutions
हिजो 4:54अपरान्ह मा ·
नाकावन्दी समस्या र हाम्रो दायित्व
देश समस्याग्रस्त वन्दै गैरहेको छ । हामी जनताहरु कोही किंकर्तव्यविमुढ अवस्थामा छौ भने कोही आफ्नो दुनो सोझाउन मात्र व्यस्त छौ । न त यहां सर्वसाधारण जनताहरु जुटेर एक जुट भएर समस्याको निकास खोज्ने तिर लागेका छौ भने न त गम्भीर रुपमा कुनै छलफल नै चलाएका छौ । भनिन्छ, जनताले चाहेमा नहुने र गर्न नसकिने केही छैन । तर हामीले कुनै प्रयास गरेनौ भने नाकावन्दीले भन्दा हामी विचको अकर्मण्यता र असझदारीले हामी छिटै पिडीत हुनेछौ ।
छिमेकी राष्ट्रले हाम्रो देशमा पारवहन अवरोध भनौ वा नेपाल आयल निगमलाई सम्झौता गरी उपलव्ध गराउदै आएको पेट्रोलियम पदार्थ र अन्य आवश्यक सामाग्रीहरुमा अभाव सृजना हुने गरी खडा गरेको अवरोधले गर्दा जनजीवनमा कतिपय कष्टहरु थपिन पुगेका छन । अव यसलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने विषयमा हामी जनताहरुले पनि पुर्ण सचेतना र समझदारीका साथ आफूले कस्तो सावधानी र सहयोग पुर्याउदा समस्यालाई नराम्रो हुन वाट जोगाउन सकिन्छ भन्ने विषयमा छलफल विचार विमर्श गरी जनमानसले त्यसको लागि धैर्यता, संयमता, वुद्धिमानी र समझदारी देखाउनु ठुलो सहयोग हुन जान्छ ।
नेपाल सानो देश हो, तापनि यहां भएको विविधता र प्राकृतिक स्रोतहरुको प्रचुरताले गर्दा देशको लागि चाहिने धेरै वस्तुहरुको आत्मनिर्भरता हामीले विकास गर्न सकिने संभावना छ । केवल पेट्रोलियम पदार्थमा हामी पूर्ण रुपमा भारत संग निर्भर हुदै आएका थियौ । पेट्रोलियम पदार्थमा हाम्रो माग झन झन वढ्दै गएको स्थिति पनि हो । तर उर्जाका वैकल्पिक स्रोतहरु विकास गर्ने हो भने नेपालमा प्रसस्त उर्जाका स्रोतहरु नभएको होईन । हामीले आज सम्म यस दिशामा गरेको वेवास्ताले पनि समस्या यो हद सम्म परनिर्भर हुन पुगेको हो ।
अझै पनि ग्रामिण जनजीवन नेपाली जनजीवनको मुल स्वरुप हो । हाम्रा गांउहरुमा ईन्धनका परम्परागत स्रोतहरुमा दाउरा, गुईठा, भुसे चुलोहरु आदी प्रयोग हुदै आईरहेका थिए । केही दशक अधिदेखि ग्रामिण क्षेत्रलाई लक्षित गरी गोवरग्यास कार्यक्रम पनि संचालन भयो । धेरै गांउहरुमा अहिले गोवरग्यास प्लान्टहरु पारिवारीक रुपमा संचालन गरी खाना पकाउने काममा प्रयोग पनि हुदै आईरहेका छन । केही केही गांउहरुमा विजुलीवाट खाना पकाउने, राईसकुकर, हिटर, पानी तताउने ईलेक्ट्रिक केतलीहरु पनि प्रयोग हुदै आईरहेका छन । तर विजुली सवै गाउहरुमा नपुगीसकेको र सर्वसुलभ, नियमित र सस्तो पनि नभएको हुनाले यसले अझै व्यपकता पाउन भने सकेको छैन ।
यो संकटको वेलामा शहर वजारमा विद्धुत ईन्डक्सन कुकरको प्रयोग गर्नेै प्रचलन पनि वढ्दै गएको छ । सोलार वाट खाना पकाउने लगायत घरेलु ईन्धन पुर्तिगर्ने प्रणालीहरु त्यति प्रभावकारी रुपमा विकास गर्न सकिएको छैन । कतिपय ठांउमा हावावाट पनि इन्धन शक्ति उत्पादन गर्ने संभावना नभएको होईन । साना माईक्रो हाईड्रो, पिको हाईड्रो, स्मल हाईड्रो आदीको रुपमा ग्रामिण क्षेत्रलाई आवश्यक पर्ने ईन्धन आपुर्तिको व्यवस्था स्थानीय रुपमा गर्ने गरी लोकल ग्रीडहरुको अवधारणा अगाडी वढाएको अवस्थामा पनि त्यो प्रभावकारी हुने देखिन्छ । हाईव्रिड सिस्टमवाट लोकल ग्रीड सिस्टम स्थापना गर्ने वारेमा पनि संभावना देखिएको हो । विशेष गरी दुरदराजका गांउहरुमा यसरी ईन्धन आपुर्ति गर्ने केही संभावना पनि देखिन्छ ।
पर्वतवाट कान्तीपुर दैनिकमा कार्तिक २० मा एउटा समाचार आयो इन्धन अभावमा सामूहिक भोजन । आखिर उपाय त रहेछ । कही न कही केही त भएको रहेछ । सामुहिक भोजन गर्दा समय र ईन्धनमात्र वच्ने होईन, अरु सामानहरुको वचत हुन्छ भनेर त्यहां भनिएको छ । त्यसैले संभव ठांउहरुमा इन्धन अभाव टार्न त्यस किसिमको व्यवस्था पनि त गर्नै पर्ने भयो । सवैले ईन्धनको विकल्पको विकासमा सोच्न लागियो भने नयां नयां संभावनाहरु अवलम्वन गर्न नसकिने होईन ।
यो आजको उत्तर आधुनिक समय हो । हामीले पनि चाह्यो भने ईन्धनको समस्या समाधान गर्न नसकिने नै चाहि होईन । आज ईन्टरनेट देखि सवैतिर चाहिने ज्ञान र प्रविधिहरु जान्न सिक्न सकिन्छ । हामीले सिक्न नखोजेकै कारणले यो समस्या भएको हो । जान्यो भने धाराको पानीवाट विजुली निकालेर वाल्न सकिन्छ । छानामा सोलार पाता राखेर ईन्धन समस्या हल गर्न सकिन्छ । गाईवस्तुको गोवर आदीवाट वायोग्यास निकाल्न सकिन्छ । दाउरा, गुईठा,भुस आदीवाट खाना वनाउने त हाम्रो पुरानो चलन हो । अझ यसमा प्रविधिमा सुधार गरेर राम्रै गर्न सकिन्छ । छानामा हावावाट चल्ने रोटर राखेर विद्युत उत्पादन गर्न सकिन्छ । वनका पात पतिङ्गर, वनमारा आदीवाट व्रिकेट वनाएर पनि खाना वनाउन सकिन्छ । यी प्रविधि अहिले हामीलाई उपलव्ध भैरहेकै प्रविधिहरु हुन ।
ईन्धन समस्याका विभिन्न विकल्प हुन सक्छन । एउटा स्रोतको अभाव हुंदा अन्य विकल्पहरुवाट त्यसको अभावलाई प्रतिस्थापन गर्दै हटाउदै जान सकिने पनि अवस्थाहरु वन्दै आएका छन । आज पेट्रोलियम पदार्थको अभाव हुंदा विद्युत चालित गाडीहरुको कुरा पनि उठिरहेको छ । अर्को कुरा पेट्रोलियम आपुर्तिको लागि पनि हाम्रो अर्को छिमेकी राष्ट्र चिनले तत्परता देखाईरहेको छ । चिनवाट यसको आपुर्ति पनि शुरु भईसकेको छ । भारततिरवाट आउने वस्तुमा पनि पुरै नाकावन्दी नभएर केही नाकाहरुमा अवरोध भएको र केही वाट सामानहरु आउदै गरेको स्थिति रहेको कुरालाई आशावादी नजरले हेर्न सकिन्छ ।
आज ईन्धनको अभाव भए जस्तै भोली अन्य वस्तुहरुको पनि अभाव होला । खाद्यान्न अभाव मुख्य संवेदनशिल विषय हो । अन्य अत्यावश्कीय वस्तुहरुको आपुर्ति स्थिति वारेमा पनि सरकार र जनता मिलेर त्यसको सहज आपुर्ति र व्यवस्थापनको लागि सोच अपनाउनु पर्छ । आपुर्ति स्थिति वारेमा सरकारले स्पष्ट जानकारीहरु जनसमक्ष राख्दै सहयोगको आग्रह गर्ने र जनस्तरवाट पनि कुन कुन वस्तुमा मितव्ययीता अपनाउनु पर्ने र कुन कुन वस्तुमा सहज आपुर्ति कायम राख्न सकिन्छ भन्ने विषयमा विचार गरी सहयोग गर्नु पर्दछ ।
यस्तो समस्यावाट नै देशले वास्तवमा आत्मनिर्भरता र स्वदेशी वस्तु प्रयोगको पाठ सिक्नु पर्छ । देशमा दैनिक मात्रामा वढि खपत हुने तरकारी, फलफूल, अन्य दैनिक आवश्यक वस्तुहरुमा देश भित्रै उत्पादन क्षमता वढाई आत्मनिर्भरताको स्तर वढाउन सकिन्छ । आजको युगमा केवल मौद्रिक मूल्यमा तुलनात्मक लाभलाई मात्र नहेरी आत्मनिर्भरताको विषयलाई पनि ध्यान दिन जरुरी हुन्छ भन्ने कुरालाई पाठको रुपमा ग्रहण गर्न सकियो भने राम्रै हुनेछ ।
ईन्धन अभाव भएको समयमा सकभर निजी सवारी साधनहरु प्रयोग नगरीदिने, संभव भए सम्म पैदल दुरी तय गर्ने, साईकलहरुको प्रयोग गर्ने, सार्वजनिक सवारी साधन प्रयोग गर्ने, अनावश्यक ठांउमा सकभर यात्रा नगर्ने, घुमफिर र पर्यटकिय भ्रमणका कार्यक्रम सकभर घटाउने, सवैलाई त्यसो गर्न सल्लाह सुझाव दिने गरेर यातायात क्षेत्रको ईन्धनमागलाई घटाउन सकिन्छ । त्यसै गरी खानेकुरामा सकभर परिवारमा भन्दा रेष्टुरेष्टमा वा सामूहिक रुपमा भोजनको व्यवस्था गर्ने, धेरै थरी खाने कुरा वा वढि ईन्धन लगाएर तयार गरिने खानेकुराको सट्टा सकभर काचो खाने पदार्थहरु, आधा पाकेको खाने पदार्थहरु वा थोरै ईन्धन लाग्ने पदार्थहरु रोज्न सकिन्छ ।
ईन्धन अभाव भएको अवस्थामा हिटिङ्ग सिस्टमहरुलाई सकभर प्रयोग कम गर्ने, एयर कन्डिसनिङ्ग सिस्टमलाई कम चलाउने, लिफ्ट सिस्टमको प्रयोग कम गर्ने, ईन्धन खपत हुने सामानहरुलाई सकभर कम प्रयोग गर्ने, हातले गर्न सकिने कामहरु हातले गर्न प्रयास गर्ने, यसरी हामीले सामान्य सावधानीहर अपनाएर ईन्धन खपतलाई कम गराउन सकिन्छ । यी पक्षहरुमा छलफल विचार विमर्श र सहयोगी एवं सकारात्मक भावना राखेको खण्डमा भैरहेको ईन्धन खपतमा निकै कम गराउन पनि नसकिने होईन ।
मनपर्‍यो
टिप्पणी गर्नुहोस्8
बाँड्नुहोस्
Choose File
Comment as Geographic Solutions…

There may not other better way then environmentalism to solve many problems associated with human needs and living.

पर्यावरणवाद भनेको के हो ? आजको विश्वमा यसको महत्व किन वढेर गईरहेको छ? मानिसहरु आज किन पर्यावरणकै कुरा गर्छन ? के पर्यावरणवादले आजका समस्याको समाधान दिन सक्दछ ? दिगो अस्थित्वको वारेमा सोच्न मानिस आजसम्म पनि किन यसरी विभाजित छ ?यस्तै कुराहरु हामीले पर्यावरणवाद भित्र खोज्नुपर्ने हुन्छ ।
पृथ्वीको जल, वायु, खनिज, जमिन, माटो, समुद्र सवैमा मानिसको वढ्दो उपस्थिति र मानवजन्य क्रियाकलापहरुले गर्दा परीरहेको असरलाई मनन गरी यसका प्रभावहरुलाई न्यून गर्ने र प्रकृति, पारिस्थितिकी प्रणाली र मानिस विचको गतिशिल सम्वन्धमा सन्तुलन र असर न्यूनीकरणको विषयमा जोड दिनु पर्छ भन्ने विषयलाई पर्यावरणवाद भन्न सकिन्छ । आजको विश्व पर्यावरणको विषयले वढि भन्दा वढि स्थान ओगट्दै जान लागेको स्थितिलाई विल्कुल स्वाभाविक मँन्नु नै पर्दछ । किनभने पर्यावरणको विषय भनेको हाम्रो र सवै प्राणी र प्रणालीको अस्थित्वको विषय पनि हो ।
विश्व आज पर्यावरणको विषयमा चिन्तीत र चिन्तनशिल पनि हुदै गईरहेको छ । पर्यावरणको विषयवस्तु तर्फ चिन्तनशिल, उत्सुक हुने र गम्भीर हुने जनमानस आज अन्तराष्ट्र्यि रुपमा नै वढ्दै गईरहेको छ ।
पर्यावरणका विषय हिजो कतिपय अवस्थामा आसंका र अनुमानका आधारमा वोल्ने र विश्वास गर्ने गरिन्थ्यो । ती कतिपय कुराहरु आज तथ्यवाट र प्रमाणवाट पुष्टिभएको रुपमा पनि हामी सामु आईसकेका छन । कैयौ तथ्यहरु आज पनि प्रयोग र परिक्षणको क्रममा रहेका छन ।
अर्को तर्फ पर्यावरणवादीहरुको विषयलाई अतिशयोक्तिपूर्ण र आसंकाको खेती सम्झनेहरुको संख्या पनि ठुलै रहेको छ । विषय विज्ञहरु वाहेकको खेमावाट यस किसिमको पर्यावरण विषयलाई गौण रुपमा हेर्ने र पर्यावरणपन्थीहरुको भनाई र व्यवहारलाई अतिशयोक्तिपूर्ण ठान्ने प्रवृति ठुलै रुपमा रहेको छ । संख्याको आधारमा गरिने नीतिगत निर्णयहरुमा पर्यावरणवादीहरुको दावी नपुग्ने स्थिति पनि भईरहेको देखिन्छ ।
पृथ्वीको जमिन सिमित छ, स्रोतहरु सिमित छन, पर्यावरणीय सन्तुलनको क्षमता सिमित छ, भन्ने सोचवाटै पर्यावरणवादको अवधारणा जन्मिन पुगेको हो । जव मानिसको जनसंख्या पृथ्वीमा वृद्धि हुने क्रम वढ्न थाल्यो, त्यसैवेला देखि विद्धानहरुले जनसंख्या र स्रोतहरुको सन्तुलन सम्वन्धमा प्रश्न र जिज्ञासाहरु उव्जाउन थालिएको हो ।
जनसंख्या सिमित रहेको अवस्था र स्रोतहरु प्रचुर रहेको अवस्था सम्म पृथ्वीमा स्रोत र पर्यावरणको विषयमा खाशै चासो दिन आवश्यक ठानीएन । स्थानीय पर्यावरणमा सानातिना फेरवदलहरु ह्ुने र त्यसवाट आंशिक रुपमा मानिसको वसोवास र जनजीवन प्रभावित हुने कुरा त विगतमा पनि कैयौ कालखण्डमा र भू खण्डमा नभएको होईन । तर त्यसवाट विश्वव्यापी कुनै असर नआईसकेको र मानिस प्रत्यक्ष पिडित भएको कुरालाई समग्र रुपमा अनुभूत नभईसकेकोले पनि मानिस पर्यावरणको विषयप्रति विश्वव्यापी रुपमा चिन्ताग्रस्त हुने अवस्था नआएको हो । तापनि धेरै पर्यावरणविद्हरु यस्तो पर्यावरणको विषयलाई निकै अघि देखि नै आफ्नो गहन चिन्ताको विषय वनाउदै आएको कुरालाई हामी देख्दै सुन्दै आईरहेका नै छौं ।
अव सवैले महशुश गरेको कुरा हो कि पृथ्वीको जनसंख्या अघिल्लो शताव्दिको तुलनामा निकै गुणा वढिसकेको छ । पृथ्वीको जनसंख्या सात अरव नाघ्ने स्थितिमा पुगीसकेको छ । त्यसको साथसाथै वढ्दो जीवनस्तरको कारणले सेतहरु माथि थप भार पर्ने क्रम पनि रोकिएको छैन । नयांनयां आविष्कार उपकरणको कारणले नयां आवश्यकता थपिने र त्यसले प्रकृति र वातावणलाई नकारात्मक असर पर्ने क्रम वढिरहेको छ ।
पृथ्वीमा भएका स्रोतहरु निरन्तर उपयोग हुदै जांदा कुनै घट्ने र सकिने अवस्थामा पुगीरहेका छन । त्यस्ता स्ेतहरुको उपयोग वढाउदाको असर पनि वातावरणमा परीरहेको छ । खनिजजन्य स्रोतहरु उत्खनन देखि प्रशोधन विभिन्न चरणमा वातावरणलाई नकारात्मक असर परीरहेको छ । खनिज स्रोतको दोहनको क्रममा पनि वायु, जलको प्रदुषण, भूमी प्रदुषणका समस्या वढेर जान सक्छन ।
उता नविकरणीय र वातावरणीय स्रोतको उपयोगको कुरा अर्कै छ । यस्ता सेतहरुको उपयोग र दोहनले प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष किसिमले समेत वातावरणमा नकारात्मक प्रभाव हुन पुगेको छ । वन जंगलको विनासले पानीको स्रोत, अक्सिजन, जैविक विविधता, कृषि उत्पादकत्व आदी सवैमा प्रत्यक्ष असर पारिरहेको हुन्छ । साथसाथै अन्य जुनसुकै वातावरणीय स्रोतको उपयोगले पनि अन्य धेरै स्रोतको क्षमताामा र उपयोगमा असर गरीरहेको हुन्छ ।
पर्यावरणीय स्रोतहरु लगायत खनिज स्रोतहरुको उपयोगले गर्दा प्राकृतिक वातावरणमा र पारिस्थितिकी प्रणालीमा कम असर पर्ने गरी उपयोग गर्ने उपायहरु पनि छन । यो कुरा विभिन्न अध्ययनहरुले पनि पुष्टि गरीरहेको छ । आज यसतर्फ पनि मानिसलाई ध्यानाकर्षण गराउने प्रयास पनि भईरहेको छ ।
आर्थिक विकासको पक्षलाई मात्र ध्यान दिने हो भने वातावरण संरक्षणको पक्ष गौण वन्न जाने भन्ने कुरा स्वत पनि स्पष्ट हुन जाने विषय हो । हाम्रो प्राथमिकता वातावरण संरक्षण पनि हुनुपर्छ । केवल आर्थिक वृद्धिको कुरालाई मात्र ध्यान दिएर जानु भनेको सरासर र छिटै वातावरण समस्या निम्त्याउनु हो, सन्तानको भविष्य प्रति धोका दिनु हो । कैयौ प्राणीप्रति अन्याय गर्नु हो । त्यसैले सन्तुलन मिलाएर जान सकेमा मात्रै दिगो विकासको अनुभूती हामीले गर्न सक्छौ ।
मानिस प्रकृतिमा जन्मिएर, प्रकृतिसंगै हुर्किएर प्रकृतिसंगै विलाएर गईरहेको हुन्छ । मानिस आफू पनि प्रकृतिको एक अंग हो । प्रकृतिको सुन्दरतम र क्षमतावान संरचना मानिस हो । आफ्नो क्षमतावान संन्तान संग अपेक्षाहरु राख्नु पनि प्रकृतिको लागि स्वाभाविक हो । तर मानिसले केवल आफ्नो स्वार्थमात्र हेरीदिदा प्रकृति निराश रहनु र कहिलेकांही क्रुद्ध रहनु स्वाभाविक हो ।
प्रकृतिको काखमा खेल्ने हामी प्रकृतिकै रशधारा पिएर आफ्नो जीवन चलाईरहेका हुन्छौ । प्रकृतिको सन्तान पाल्ने क्षमता असिमित भने हुदैन । निश्चित क्षमता लिएर नै प्राकृतिक प्रणालीहरु संचालनमा रहन्छन । तर हामीले असिमित र अनन्त दोहन गर्यौ भने यस्ता प्राकृतिक प्रणालीहरु या त नासिन्छन वा क्षमता छिन्न भिन्न भएर कमजोर पर्न जान्छ । गाईको दुध दुहुने ग्वालाले गाईको स्याहार पनि गर्न जान्नु पर्छ ।
अनेक वैज्ञानिक आविष्कार र प्रयोगहरुले, जनसंख्याको वढ्दो चापको सिधा दोहनले, मानिसका शुख चाहनाका वढ्दा आकांक्षाहरुले पृथ्वी आक्रान्त र त्रस्त वन्न वाध्य भएको छ । जमिनको दोहन मात्र होईन, समुद्र, महाशागरहरुमा समेत गएर अनेक दोहनहरु ह्ुन थालेको छ । तेल, कोईला, कृषि, वन कटाई, खानी संचालन, पशुपालन, औधोगिक क्षेत्र, यातायात विस्तार, स ञ्चार विस्तार, शहर निर्माण, वस्ती विस्तार आदी कारणहरुले गर्दा पृथ्वीलाई थेग्नै नसक्ने गरी अनेक पक्षवाट मार पर्न गएको छ । यी गतिविधी संचालन गरिरहेका मानिसहरु, अनुमती दिने सरकार र निकायहरु र सर्वसाधारणले पनि यो कुरा वुझ्नु पर्छ ।
वातावरण संरक्षणका लागि ठोस कदम चाल्नुपर्ने निकायहरु चुप लागे सम्म महत्वपुर्ण काम हुन सक्दैन । जनताले पनि यस विषयमा चासो राखी के भइृरहेको छ, के गर्दा राम्रो हो भन्ने पक्षमा ध्यान दिन छोड्नु हुदैन भने अन्य निकायहरुले यसमा सहयोगी भूमीका खेलीदिनु पर्छ । किनभने वातावरणको स्वामित्व भनेको जनताको हो । त्यो पनि अझ उनीहरुको सन्तानको नासो समान हो । स्रोत मास्ने होईन, स्रोतलाई नघटाई दिगो उपयोग गर्नु वातावरण मैत्री व्यवहार कहलिन्छ ।
वातावरणका स्थानीय समस्याहरु फरक किसिमले वढेर गईरहेका छन भने विश्व समस्याहरु पनि त्यही किसिमले जटिल वन्दै गईरहेका छन । विश्व समस्या भन्नु पनि वास्तवमा स्थानीय समस्याहरुको समष्ठिगत असर हो । भूक्षय, वन विनास, वाढी, पहिरो, राशायनिक मल, विषादीको प्रयोग, खानी संचालन, उत्खनन आदी कार्यले शुरुमा स्थानीय रुपमा असर गरी समस्यालाई फैलाउदै लैजान्छन ।
विश्वव्यापी रुपमा वायू प्रदुषण, सामुद्रिक जल प्रदुषण, जैविक विविधता ह्रास, ओजन तह विनास, उर्वराशक्तिको ह्रास र मरुभूमीकरण, मौसम परिवर्तन आदी असरहरु देखिदै जान थालेका छन । तर यी सवै विश्वव्यापी समस्याको लागि पनि स्थानीय तहदेखि काम गर्ने हुनाले हामी जिम्मेवार छौ । विश्वव्यापी असरमा जसरी हामी जिम्मेवार छौ, त्यसरी नै त्यसको असर पनि हामीहरुले नै भोग्ने हो । पृथ्वी जोगाउन र यसको वातावरणलाई संकटवाट वचाउन हामीहरुनै सवै एकजुट भएर लाग्नु नै आजको संकटको सही समाधान हो भन्ने कुरामा दुइमत नहोला ।

Clean up Nepal campaign has started trashfree Tundikhel campaign today. This is the firstday program.It is the good initiation to make trashfree Kathmandu.It will provide the oppertunities to learn by doing on verious aspect of waste segregation and waste management to the general people. Kathmandu metropolitan city is cooperating on the campaign.

We are trying to conserve ecological,biological and genetic diversity of plants and zoo. But cultural and human diversity are also vanishing. Which is also a threat to human existence and life’s good.

पौष २, २०७० आफ्नो फेसवुक स्टाटसमा भिम उपाध्याय, जो त्यसवेला सरकारी निमन्त्रणामा दिल्ली भ्रमणमा हुनुहुन्थ्यो, आफ्नो फेसवुक स्टाटसमा लेख्नुभयो, “ दिल्लीमे कोहरे से वाहर जाने वाली ३८ घरेलु फ्लाईट लेट । ७३ ट्रेने ३ घण्टे से ज्यादा लेट । “
हाम्रो जनजीवनलाई मौसम परिवर्तनले कति किसिमले असर गरीरहेको हुन्छ, हामी त्यो ठिक ठिक अनुमान लगाउन सक्दैनौ । कैयौ असरहरु त चर्चामा ल्याउन वांकी नै छन । यति वेला नेपालको तराई क्षेत्र र भारतीय उपमहादिपको उत्तरी भाग, गंगाको मैदान वढि प्रभावित हुने गरेको विषय शितलहर हो ।
वन विनास, वातावरणको चौतर्फी विनास, कृषि भूमीमा उर्वराशक्तिको ह्रास, सतही माटोको विनास, जलचक्रमा निरन्तर गिरावट, भूमीगत जलस्रोतको वढि दोहन, जमिनको उत्खनन, विशाल उपकरणवाट भूमी स्रोतको दोहन, सडक विकास निर्माण, वस्ती निर्माण, कृषिमा राशायनिक एवं किटनासकहरुको प्रयोगवाट वातावरण र पारिस्थितिकी प्रणालीमाथी हस्तक्षेप आदीकारणले मानव प्रयोगमा रहेको कुनै जमिन वातावरण परिवर्तनको चापमा छ । यस्तो जमिनमा सुर्यवाट प्राप्त ताप छिटै संवाहन वा रेडिएसन भएर हराउन सक्छ । यस्तो जमिन छिटै अत्यधिक चिसो समेत हुने भएकोले रातको समयमा नजिकको हावालाई वढि ठण्डा तुल्याउछ ।
कृषि भूमी मात्र होईन, आज प्राकृतिक अवस्थामा रहेको वनजंगल, खोला क्षेत्रहरु, झाडी वुट्यान क्षेत्रहरु पनि प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा विनासको मारमा छन । स्रोतहरुको दोहन जताततै वढीरहेको छ । वन आगलागी, भू–क्षय, पशुचरन, वन अतिक्रमण, ढुङ्गा गिट्टीहरुको उत्खनन, वनवाट दाउरा, काठ, स्याउला, पत्कार, घासपातको निष्कासन आदी कारणले प्राकृतिक भूमीसमेत वातावरणीय र पारिस्थितिकी सन्तुलनको मामलामा कमजोर वन्दै गएका छन । यस्तो स्थितिमा समग्र विनासको गती तिव्रतर हुनुलाई अस्वाभाविक मान्न सकिदैन ।
जमिनको सतह वढ्ता ठण्डा भए पछि सतह संग जोडिएको हावा ठण्डा हुन्छ । ठण्डा हावा माथि जान सक्दैन । यो जमिनको सतहमै रहन्छ र सतहवाट भिरालो भागतिर वहने क्रम शुरु गर्छ । यस्तो ठण्डा हावामा भएको पानीको मात्र द्रवीभूत भई कुहिरोमा वदलिएको हुन्छ । जसले सुर्यको प्रकासलाई छेक्ने हुदा दिनको छोटो अवधीमा जमिन सम्म तताउन सक्दैन । यसैले सतहको हावा सतहमै कैयौ दिन सम्म ढुंडीएर वस्ने स्थितिलाई सितलहर भनिन्छ ।
सितलहरमा तिव्वतवाट वगेर आउने चिसो हावाको ठुलो योगदान छ । तिव्वत ४००० मि. भन्दा अग्लो उचाईमा उत्तरमा समेत रहेको स्थितिमा त्यहांवाट वगेर आउने हावा स्वाभावत चिसो हुन्छ । त्यही हावा मौसमी प्रभावले सतहसंगै वगेर गंगाको मैदानसम्म आएपछि सितलहरको रुप लिने हो । हिमालयको वेशीहरु, तराईको फुटहिलहरुमा प्रसस्त वन जंगल भएको स्थितिमा र तराईमा पनि प्रसस्त वनजंगल रहेको स्थितिमा सितलहरको स्थिति कडा रुपमा नहुन सक्थ्यो । तर उक्त चारकोशे वन समेत मासिएको स्थितिले हिउदको तापक्रमलाई जोगाई राख्ने प्रणाली कमजोर पर्न जादा तराईमा सितलहरको प्रभाव वढ्न गएको हो भन्ने यस पंतिकारको अवधारणा रहेको छ ।
शितलहर, यससंग जोडिएको कुहिरोले यातायातलाई मात्र अवरुद्ध गर्ने होईन । यसले सारा कृषि प्रणाली र प्राकृतिक पारिस्थितिकी प्रणालीलाई नराम्रो असर गर्न सक्छ । विस्तारै विस्तारै वढ्दै गैरहेको यो असरलाई हामीले सही आकलन गर्न समेत गाह्रो पर्दछ ।
शितलहरले ल्याउने ठण्डाले मानिसलाई र पशुपंक्षीलाई समेत प्रत्यक्ष मृत्युको मुखमा पुर्याउने गर्दछ भने अप्रत्यक्ष असरको कुरा गर्दा समेत यसको असर धेरै पक्षमा पर्ने गर्दछ । यसवेला खर्च हुने दाउरा र ईन्धनको अर्कै कथा होला । इन्धनको वढि खपतले वातावरण प्रदुषण झन निम्त्याउछ ।
सितलहरकै समयमा यातायातमा ढिलाई हुने, ट्राफिक जाम हुने, दुर्घटना समेत वढ्ने गरेको पाईएको छ । कपडामा गर्नुपर्ने खर्चमा वृद्धि हुन्छ, नुहाई धुवाई, सरसफाईमा राम्रो ध्यान पुग्न सक्दैन । जनजीवन कष्टकर वनेको हुन्छ ।
कैयौ हिउदे तरकारी वालीहरु र अन्य वालीहरु यसको कारणले असफल भएका हुन्छन । अथवा तिनीहरुको उत्पादनमा र गुणस्तरमा ह्रास आएको हुन्छन । महिनौ सम्म घाम नपर्दा प्रकाश संस्लेषण क्रियामा कमी भई विरुवाको खाना वनाउने प्रकृयामा कमी, वा रोग किराको प्रकोपले असर परेको हुन्छ । किसानहरु असफल हुनुभनेको किसानको मात्र समस्या होईन, देशको, सरकारको असफलताको कारण वन्न सक्छ ।
आज हामी मध्ये कति मौसम परिवर्तनलाई सामान्य रुपमा लिने पनि हौला । तर मौसम परिवर्तनले सामान्य मात्र होईन, ठुला ठुला विपत्ति पनि निम्त्याउन सक्छ भन्ने कुरालाई हामीले गम्भीरतापूर्वक नै वुझ्नुपर्ने हुन्छ । साना साना गर्दै समस्या चुलिने स्थिति मौसम परिवर्तनले ल्याउन सक्छ । मौसम परिवर्तनको भयानक रुप, असन्तुलनको रुप एकै पटक देखानपर्ला भन्न पनि सकिदैन । मौसम पृथ्वीवाशीको लागि महत्वपुर्ण स्रोत भएकोले यसलाई जोगाउन ध्यान दिनु हाम्रो जिम्मेवारी हो ।
यसलाई हामीले मौसमी हिउद भनेर नाम दिने पर्ने हुन्छ । सव-हिमालय क्षेत्रमा भैरहेको वन विनास, भू–उपयोगमा परिवर्तन, वढ्दो औधोगिक गतिविधी, यातायातको तिव्र विकास, शहरीकरण आदी जस्ता गतिविधीले समेत यसमा सघाईरहेका छन । मौसम परिवर्तनलाई कतिपय वुजु्रक, उपवुजु्रकहरुले अस्विकार गरीरहेको अवस्थामा यसका असरहरु भने एक पछि अर्को गर्दै मानव, प्राणी र वनस्पतिको जीवनमा असर पुर्याउदै जाने गरेको स्पष्ट नै देखिन्छ ।
मौसम परिवर्तनले ल्याउने कैयौ किसिमका असरहरु हुन्छन भन्ने कुरा त हामीलाई जानकारी भईसकेको हुनुपर्छ । त्यस मध्ये उत्तर भारत, नेपालको तराई मधेश क्षेत्र,वंगलादेश लगायत गंगााको मैदान, सिन्धुको मैदान, आदी क्षेत्रहरुमा देखिने कुईरो सितलहरको असर निकै हानीकारक हुन सक्छ । किनभने यो सघन कृषि र सघन जनसंख्या वसोवास गर्ने क्षेत्र पनि हो । यो क्षेत्रमा कृषिको असफलता देखिनु भनेको मानिसको ठुलो जनसंख्यालाई असर गर्नु हो । साथै यहांको पारिस्थितिकी प्रणाली संवेदनशिलताको खतरामा पर्नु नोक्सानदायक छ ।
पहिला पहिला वढिमा हप्ताभर रहने शितलहर अव महिनौ लम्विनु सामान्य हुदै गएको भन्ने अनुभवीहरुको भनाई रहेको छ । यो मौसम परिवर्तनकै असर हो भन्ने कुरामा अधिकांश विशेषज्ञ सहमत हुदै गएको स्थितिले पनि मौसम परिवर्तनको विषयलाई अझ व्यपक अर्थमा वुझ्नुपर्ने खाचो तर्फ विशेषज्ञ र सर्वसाधारण सचेत हुदै गएको स्थिति देखिन्छ ।
अतिवृष्टि, अनावृष्टि, खण्डवृष्टि, तापक्रम वृद्धि, मौसमी उच्चतामा वृद्धि, हावाहुरी, आंधी आदी जस्ता समस्याहरु वातावरण विनास र मौसम परिवर्तनसंग नै सम्वन्धीत समस्याहरु हुन । हावापानीको सन्तुलनमा संकट वढ्दै गएको छ । संकट वढाउनेमा हामीले नै भूमीका खेलीरहेका छौ । अव भने यस समस्यालाई कम गर्ने दिशामा हाम्रो प्रयास अग्रसर हुनुपर्छ भन्ने कुरामा सवैको मतैक्यता र समर्थन रहन्छ भन्ने कुरामा आशावादी हुनु पर्ने नै देखिन्छ ।

हरेक मानिसले काम गरीरहेको हुन्छ । वेरोजगार मानिसले पनि काम गरीरहेको हुन्छ । झन वढि तनावका साथ, झन धेरै काम गरीरहेको हुन्छ । काम नगरी निष्कृय मानिस वस्न सक्दैन । मानिस मात्र होईन, कुनै पनि वस्तु प्राणी आफ्नो काम,आफ्नो धर्म निर्वाह नगरी वस्न सक्दैन । उसले आफ्नो समाजमा नकारात्मक नै काम गरेको रहेछ भने पनि त्यही गर्नु उसको नियती रहेछ भनेर वुझ्न सकिन्छ । उसको जिम्मेवारी, धर्म यही नै हो भनेर वुझ्नु पर्ने हुन्छ । जस्तो शौर्य मण्डलमा अरु सवै ग्रह एक दिशामा घुम्छन भने शनी ग्रह उल्टो दिशामा घुमेको हुन्छ । उसले पनि त काम गरीरहेको हो भनेर मान्नुपर्ने हुन्छ नि । वरु उसको नियती जिम्मेवारी त्यही हो भनेर वुझ्नु पर्ने होला ।
एउटा ढुङ्गाले पनि काम गरीरहेको मान्न सकिन्छ । किनभने उसभित्रका अणु परमाणु त चलायमान नै हुन्छन । उसले गुरुत्वाकर्षणको काम गरीरहेको हुन्छ । नजिकका वस्तुसंग उसको प्रभाव र अन्तक्रिया आफ्नो स्तरमा कायम हुन्छ ।

I was crossing a road in Kathmandu, one electric car driver signed me to cross the road slowing her car. She was relatively more conscious driver in many aspects of human and environment in Kathmandu. Otherwise many driver do not facilitate to cross the road for Kathmandu  pedestrians.

पृथ्वीको दुख पीडा, मानिसको दुख पीडा र अन्य प्राणीको दुख पीडामा साच्चै समानता रहेको छ |

तपाईहामी वातावरणको एउटा पक्षलाई लिएर स्थानीय वा क्षेत्रीय रुपमा काम गरौ; त्यो विश्व वातावरणलाई गरेको सेवा ठहरिन जान्छ |